Van gen tot ei
|
Van gen tot ei |
|
Geschreven door Hidde Frankena |
||
|
Chromosonen, Dna, eiwitten en basen, wat doet dat? wat is dat? Hoe komt het dat het kippelichaam luistert naar Dna? Dat dankt dat lichaam aan de eiwitten, die een soort lakei vormen voor het Dna en de door Mendel in ca 1860 ontdekte wetten uitvoeren, nog beter gezegd, zij zijn die wetten. Als de zilverpel een witte kleur behoort te hebben dan zijn de eiwitten het onderdeel van het Dna dat daarvoor zorgt. De zenuwgeleiding door de zenuwbanen zelfs daar zorgt eiwit voor. Zonder hen zou dat niet mogelijk zijn. Vrijwel alles in het kippelichaam gebeurt over de rug van het eiwit. Het aantal eiwitten waarover het kippenlichaam bezit is dan ook zeer groot. Toch worden ze steeds weer opnieuw stuk voor stuk opgebouwd volgens de instructie van het Dna, dat is eigenlijk een groot bouwplan van eiwitten. Dna vinden we in de kern van al haar lichaamscellen. Het ligt zoals Joop dat eerder aangaf in “erfelijke eigenschappen” opgeslagen in 74 pakketjes: de chromosonen. Van allebei de ouderdieren krijgt het kuiken 37. Ter vergelijking een mens heeft minder chromosomen: 46 pakketjes.
Een molecuul Dna bestaat uit twee lange delen, die als een wenteltrap om elkaar zijn gewikkeld. Het bouwplan van de eiwitten zit op die plekken waar de delen elkaar raken. Men noemt dat de “basen”, er zijn er vier van, die worden aangeduid met de letters A, C, G en T. (Mens en dier bezitten ze beide) Deze letters van de vier verschillende basen staan voor de moleculen:
In het Dna zit C altijd vast aan G en A aan T. Rna heeft geen T, die is vervangen de base U het molecuul uracil. In de kleine celkern is geen plaats, de eiwitten worden daarom elders in de cel in elkaargezet. Omdat het Dna de kern niet kan verlaten wordt een gedeelte van dat Dna gecopieerd voor dat specifieke eiwit, wat wordt gewenst. Zo’n stukje Dna wordt gen genoemd. Elk gen bevat de informatie voor de bouw van een eiwit. De kopie, die van het gen is gemaakt lijkt op Dna, maar er zijn verschillen. Daarom heet de kopie Rna, om precies te zijn noemen we die het mRna of boodschapperRna (de m is van messenger = boodschap) Rna is de verkorte Engelse naam die gauw vergeten moet worden (RiboNucleic Acid) Dna is de verkorte Engelse naam die net zo gauw vergeten mag worden(DesoxyriboNucleic Acid) . Het is duidelijk waarom; het mRna draagt de boodschap uit van het Dna,die boodschap is geschreven in de basen. Per menselijk individu is een op de driehonderd basen verschillend. Het Dna van de mens telt ongeveer 6 miljard basen, wat inhoud dat wij per individu 20 miljoen basen verschillen. Het is daarom waarom lijnenteelt bij kippenteelt de eenvormigheid bevordert en inteelt ver moet gaan, voordat het gevaarlijk wordt (zie stuk over inteelt). De basen van mens, dier en plant zijn chemisch identiek. Bij gentherapie en genmanipulatie worden onderlinge basen afgelezen om identiek gebonden Dna gedrag te manipuleren naar de gewenste situatie of eigenschappen. Het gekopieerde Dna verlaat de celkern als mRna een streng van soms duizenden basen lang. Waar gaat het mRna heen ?
Onder de gewone microscoop is dat moeilijk te zien. Als je daarmee een cel bekijkt, lijkt die nogal leeg. Je ziet de kern als een bolletje, toch zit de cel boordevol met miniscule onderdelen de zgn. Celorgaantjes. Sommige lijken op wapperende vlaggetjes en andere zijn ellipsvormig. Het mRna zet koers naar de de rhibosomen in de cel, ronde bolletjes waar ontzettend veel van in de cel aanwezig zijn. Rhibosomen zijn het aambeeld waar de basen van het mRna worden afgelezen en om en inelkaar gesmeed worden tot eiwitten. Hoe dat gebeurt? Daar is weer een ander type Rna voor nodig: het Transport Rna. Het tRna rukt de grondstoffen van de eiwitten aan.
Die heten aminozuren. Een eiwit is niets anders dan een aaneengeregen stel aminozuren. Sommige eiwitten zijn tientallen aminozuren lang, andere tellen honderden aminozuren. Het eiwit van kippen is opgebouwd uit diverse verschillende aminozuren. Een aantal daarvan zetten ze zelf in elkaar, de rest ontvangen ze vanuit het opgegeten voedsel. Het tRna pakt de losse aminozuren op als die in de cel terecht komen, het echte bouwwerk kan dan beginnen. Op de rhibosoom worden de basen van het mRna afgelezen. Dat gebeurt in drietallen, zoals AAC of GGA. Elk drietal activeert een tRna, dat snel zijn aminozuur afgeeft. Dat wordt gekoppeld aan het volgende aminozuur, dat is aangerukt door het tRna, dat bij het volgende drietal basen hoort en zo gaat dat verder en wordt op het rhibosoom een keten van aminozuren gesmeed. Als het laatste drietal aminozuren is afgelezen, is het eiwit klaar en kan het de functie gaan uitoefenen waarvoor het is bedoeld zoals : de oog- of poot-kleur bepalen of iets anders waar dan ook? Dna zit “op slot”Een zenuwcel heeft niks aan pigment dat de pootkleur bepaalt, en spiercellen zitten niet te wachten op een gen dat krulvederigheid bepaald. Toch bevat elke cel in het kippenlichaam hetzelfde Dna met dezelfde genen.Maar die werken niet overal, dat komt omdat het Dna “op slot zit”. Het is zeer strak omwonden door eiwitten, die “histonen” heten. Alleen bij die genen,die voor de cel nuttig zijn verslappen de histonen hun greep. Die stukken Dna worden “geopend” en kunnen worden afgelezen. Zo opent de oogcel de genen voor de oogkleur, maar blijven “de krulverigheidgenen” in spiercellen voorgoed gesloten. Dna is zeer fijn opgerold en opgevouwen. Uitgerold en uitgetrokken bezit elke menselijke cel ongeveer 2 meter Dna.Met zijn bezit van 100 biljoen cellen betekend dat zo ongeveer 20 miljoen kilometer DnaPer mens.
Net als wij ,alleen hebben wij maar……… 46 chromosonen.
Met dank aan het blad Quest en haar keurige uitleg in editie van januari 2006-02-09Meer weten?mail Hidde |
